معضل نبود آب برای آبیاری مزارع کشاورزی به کمبود فاضلاب رسیده است و مشکل هر روز جدی‌تر می‌شود. دیگر حتی از آب فاضلاب نیز برای آبیاری محصولات کشاورزی خبری نیست. محمدرضا فاطمی، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با «آرمان» در ارتباط با آبیاری مزارع با فاضلاب می‌گوید: « وزارت‌کشاورزی باید سازمان پساب را ایجاد کند، زیرا زمان مدیریت مصرف پساب‌های‌خانگی و شهری رسیده است. مدیریت آب نیازمند بررسی دقیق و سریع است.»
بیشتر در چه مناطقی زمین‌ها با آب فاضلاب آبیاری می‌شوند؟
آبیاری زمین‌های‌کشاورزی با فاضلاب برحسب شهر و منطقه تفاوت دارد. به عنوان مثال در استان اصفهان اکثر زمین‌ها در پایین دست رودخانه زاینده رود با آب فاضلاب آبیاری می‌شوند و حتی این آب نیز اکنون سهمیه‌بندی شده و به اندازه کافی وجود ندارد. در مناطقی مانند جنوب تهران و ورامین نیز قسمت عمده زمین‌ها با آب کشاورزی آبیاری شده و فاضلاب خام مستقیما و همچنین فاضلاب تصفیه شده از مرکز تصفیه‌خانه جنوب تهران وارد مزارع می‌شود. مقداری از آن برای تقویت آب‌های زیرزمینی به خاک تزریق شده است. در استان خوزستان به دلیل وجود آب‌های سطحی زیاد از آب آلوده رودخانه برای آبیاری استفاده می‌شود، اما آب فاضلاب مصرف ندارد. بنابراین نحوه بهره‌برداری از آب فاضلاب بسته به موقعیت و مکان تفاوت دارد. در سراسر دنیا آب شیرین نعمتی باارزش است و با هر کیفیتی وجه مشترک آب تازه، تمیز و فاضلاب شیرین بودن آنهاست. می‌توان با دستکاری و بازچرخه آب فاضلاب را مورداستفاده قرار داد. آب شیرین از این نظر با ارزش است، در برخی از کشورها به دلیل کمبود منابع آب، فاضلاب یا پساب بازچرخه می‌شود. امروزه آب بازچرخه شده را عمدتا برای کشاورزی مصرف می‌کنند. محصولاتی که با آب فاضلاب آبیاری می‌شوند دو دسته هستند.
محصولات آبیاری شده با فاضلاب‌های شهری چند دسته هستند؟
برخی از این محصولات به مصرف انسانی و محصولاتی دیگر مصارف غیرانسانی دارند. میزانی از آب به آبیاری فضای سبز یا کاشت پنبه اختصاص دارد که مصرف غیرمستقیم است. بسیاری از پساب‌ها دارای مواد آلی زیاد هستند، اشکالی ندارد این آب برای کشت محصولات خوراکی استفاده شود. فاضلاب‌های خام آلودگی میکروبی و قابل انتقال بالا دارند و مستقیما از فاضلاب انسانی می‌آیند. اگر این میکروب‌ها وارد صیفی‌کاری و به انسان منتقل شوند، ایجاد بیماری می‌کنند. برخی زمین‌ها در جنوب تهران با فاضلاب خام آبیاری شده و برخی کشورها از فاضلاب برای آبیاری درختان میوه استفاده می‌کنند. در واقع برای استفاده از فاضلاب دستورالعمل وجود دارد. به عنوان مثال آب فاضلاب به درختان میوه باید با فاصله مکانی با درخت داده شود تا مستقیما آن را تحت‌تاثیر قرار نگیرد و مواد آلاینده خطرناک خصوصا شوینده‌های بهداشتی وارد گیاه و در نهایت وارد بدن انسان نشود. بنابراین امروزه استفاده از پساب امری ضروری است که سبب کاهش هزینه‌ها می‌شود و میزان تجاوز به منابع طبیعی را کاهش و سبب استفاده حداکثری از منابع آبی می‌شود. در بسیاری از مناطق مانند جنوب تهران و دشت‌های ورامین از آب فاضلاب خام استفاده می‌کنند. وزارتخانه‌های کشاورزی و نیرو الگوی خود را تغییر داده و محصولات غیرقابل مصرف برای انسان را با آب فاضلاب آبیاری می‌کنند. در آیند‌ه‌ای نزدیک و با اتمام منابع آبی آب پساب برگشتی باید سهمیه و برای آن برنامه‌ریزی شود. برای آب طبیعی و فاضلاب باید برنامه‌ریزی مصرف داشت. در بسیاری از کشورها مانند انگلستان به رغم آنکه میانگین بارندگی سالانه آنها بالای هزار میلی‌متر است،اما آب جاری در شهرها مستقیم و طبیعی نیست، بلکه آب برگشتی(پسابی) است. این آب تصفیه شده برای شست‌وشو به‌کار می‌رود. برای آب آشامیدنی لوله‌ای جداگانه برای آب شرب وجود دارد. بنابراین به این طریق کاهش در هزینه‌ها رخ داده و استفاده از منابع آب طبیعی به حداقل رسیده است. آب شرب در ایران با یک پنجم میانگین منابع آب در مقایسه با انگلستان در تمام لوله‌ها جاری است، این آب مستقیما فاضلاب و پساب شده و از چرخه مصرف خارج می‌شود. بهتر آن است که برای پساب شهرهای بزرگ و کوچک برنامه‌ریزی مدون وجود داشته و تمام آب پساب به داخل شهرها برگردد. بنابراین به موازات سازمان آب باید سازمانی تحت‌عنوان «سازمان پساب» ایجاد شود که برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از پساب‌ها کند. مدیریت پساب به این سازمان واگذار شود تا نیازهای مردم به ویژه در شهرهای بزرگ را تامین کند. وزارت کشاورزی این سازمان را تشکیل و اختیارات کافي، برنامه‌ریزی، بودجه و پرسنل را در اختیار آن قرار دهد. اگر این کار توسط دولت انجام شود بخش اعظمی از آب‌های مورد نیاز برای مصارف شهری تامین و در کشاورزی نیز به بهترین نحو از آب پساب استفاده می‌شود.
آبیاری محصولات کشاورزی با فاضلاب حاوی فلزات سنگین چه خطراتی برای انسان دارد؟
خطرات فلزات سنگین برای مصارف انسانی کاملا مشخص است و اصلا نباید مصرف شوند. وجود فلزات سنگین و شوینده‌ها در پساب‌ها برای سلامتی انسان خطرناک است. آب‌هایی با این ترکیبات نباید به مصارف فضای سبز و غیرانسانی برسند. این آب‌ها می‌توانند برای مصارف صنعتی، کاشت پنبه و کاشت درختانی استفاده شوند که از چوب آنها استفاده می‌شود. این آب‌ها به مصارف دامی نیز نباید برسند، زیرا گوشت دام در نهایت توسط انسان مصرف می‌شود.
با توجه استفاده زیاد از آب فاضلاب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی چرا برخی از مناطق از نبود آب گلایه‌مندند؟
در سال‌های گذشته میزان زمین‌های زیرکشت به نسبت مصارف آبی و توان تامین آب بیشتر است. به عنوان مثال زاینده‌رود دیگر آب ندارد و کشاورزان ناچار به استفاده از پساب شده‌اند. پساب‌ها نیز به علت تقاضای بالا نایاب شده و به تمام مناطق نمی‌رسد. همچنین بسیاری از زمین‌های کشاورزی استان خراسان‌رضوی از فاضلاب خام برای آبیاری محصولاتی مانند میوه یا سبزیجات استفاده می‌کنند. بنابراین میزان عرضه آب کمتر از تقاضاست.
آیا امکان تجهیز مناطق جنوبی و شمالی کشور به آب‌شیرین‌کن‌ها برای استفاده از آب دریای‌خزر و خلیج فارس وجود دارد؟
استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها لزوم استفاده از پساب را کمتر نمی‌کند و در گام آخر باید به دنبال استفاده از آب شیرین شده از دریاها بود. پیش از آن باید اصلاح الگوی مصرف کرد، این کار تا 30 درصد کاهش مصرف در بخش کشاورزی و انسانی ایجاد می‌کند و از هدررفت آب به دلیل آبیاری نامناسب و همچنین هدررفت آب در لوله‌های شهری جلوگیری می‌کند. کاهش مصرف توسط بهینه‌کردن الگوی مصرف نیز اقدام بعدی است. منابع آب دریا در جنوب کشور بی‌کران است و هر چه آب برداریم به دلیل بالا رفتن سطح آب دریا برای محیط‌زیست خوب است، اما این آب با هزینه بسیار بالا تمام می‌شود ومابه‌التفاوت آن از جیب مردم پرداخت شده و آنها را فقیر‌تر می‌کند.